Met de aanleg van het Hunsingokanaal in 1858 werd de waterhuishouding voor het Noorderzijlvest aanzienlijk verbeterd. Het nieuwe kanaal volgde voor een belangrijk deel het tracé van bestaande waterlopen, maar ter hoogte van Zoutkamp werd een nieuw tracé gegraven, dat direct ten noorden van de dorpskern haaks op de voormalige zeedijk aansloot. Hier werd de Hunsingosluis als afwateringssluis gebouwd. Tegelijkertijd werd buitendijks de Buiten Rijtte aangelegd om de sluis te verbinden met de Lauwerszee. De sluis werd uitgevoerd met twee hoge gemetselde muren met daartussen drie paar deuren. Aan de binnenzijde voerde een dubbele houten draaibrug over de sluis
Vernieuwing draaibrug in 1912
Een belangrijke wijziging aan de Hunsingosluis vond plaats rond 1912. Op dat moment werden de twee oorspronkelijke houten draaibruggen vervangen door één ijzeren draaibrug. Hiervoor moest in ieder geval het noordelijke brughoofd ingrijpend worden gewijzigd in verband met het nieuwe draaipunt en de hier omheen liggende cirkelmuur. Met de aanleg van deze brug ontstond ook het beeld dat bekend is van de vroegste historische afbeeldingen en dat tot ver in de twintigste eeuw nagenoeg ongewijzigd bleef.
Onderhoud en beheer in de twintigste eeuw
Lange tijd vonden hoofdzakelijk kleinere aanpassingen plaats t.b.v. de functionaliteit en vanuit oogpunt van beheer. De oorspronkelijke houten kaapstanders, voor bediening van de sluisdeuren, werden gefaseerd, waarschijnlijk in het tweede kwart van de twintigste eeuw vervangen door ijzeren kaapstanders. In het derde kwart van de twintigste eeuw werden de houten trappen tegen het oostelijke dijktalud vervangen door betonnen trappen. In de late jaren vijftig werden de sluisdeuren vervangen door nieuwe exemplaren in azobé. Hierbij vonden wat aanpassingen aan de deuren plaats, maar het beeld bleef grotendeels hetzelfde. In deze periode werden ook de vanaf het Hunsingokanaal toegankelijke haven en de direct naast de Hunsingosluis gesitueerde toegang gedempt. Het beeld direct rond de Hunsingosluis veranderde hiermee ingrijpend.
Vernieuwing draaibrug in 1981
Met een grote aanpassing van het oostelijke deel van het complex in 1981 ontstond grotendeels het huidige beeld. De brug uit 1912 werd nu vervangen door een aanzienlijk bredere stalen draaibrug. Hiervoor werden de brughoofden richting het Hunsingokanaal verlengd. Aansluitend op het zuidelijke brughoofd werd een nieuwe kademuur op de kop van het kanaal aangelegd. Bij de restauratie die tegelijkertijd met de vernieuwing van de brug plaats vond werd het nodige metselwerk en een beperkt deel van de hardstenen dekstenen vervangen. Ook werd het sluiswachtershuisje geheel vernieuwd in een enigszins versoberde architectuur. Alle metselwerk van de keermuren ten oosten van de hoge frontmuren en de met baksteen beklede taluds naast deze keermuren werden vernieuwd.
Veranderingen omgeving van de Hunsingosluis
Met de verbreding van de brug in 1981 was ook de hoofdverkeersroute via de Hunsingosluis verlegd. Eerder voerde de belangrijkste route via de Spuistraat. Het nieuwe (huidige) tracé kwam direct langs de voormalige zeedijk te liggen. Vanaf het eind van de jaren negentig werd een stedenbouwkundig plan ontwikkeld om de noordrand van de dorpskern op te waarderen. De contouren van de voormalige schans en een deel van de hier langs liggende gracht werden weer zichtbaar gemaakt. Binnen het gebied tussen de Spouwstraat en de voormalige zeedijk werd een brede groenstrook aangelegd, waarmee hier het negentiende-eeuwse beeld van de Binnen Rijtte weer herkenbaar werd. Voor de Hunsingosluis hadden deze wijzigingen niet veel gevolgen.
Cultuurhistorische Waarden
De Hunsingosluis vormt een zeer markant waterstaatkundig object, dat van grote betekenis was (en is) voor de waterhuishouding van het Noorderzijlvest. De sluis heeft een vrij unieke, zeer karakteristieke opzet als een eenvoudige, door hoge frontmuren begrensde coupure door de historische dijk. Zowel bij de hoge frontmuren als de vleugelmuren aan de buitenzijde (west) bleven zowel de oorspronkelijke opzet als de materialisering in hoge mate behouden en deze delen vertegenwoordigen dan ook de hoogste bouw- en architectuurhistorische waarden.
Een bijzonder element vormt de direct ten noorden van de sluis op het buitentalud van de dijk aanwezige ‘Muraltglooiing’. Dit is een in 1907 toegepaste trapsgewijze betonnen dijkversterking.
Om op langere termijn de waterveiligheid te kunnen garanderen werkt het Waterschap Noorderzijlvest aan het project Nieuwe Waterwerken Zoutkamp. Hierbij wordt de capaciteit van het gemaal H.D. Louwes vergroot en worden de regionale keringen in Zoutkamp versterkt.
Overwogen worden de aanleg van een nieuw gemaal naast de Hunsingosluis en de omvorming van de afwateringssluis tot een schutsluis. Omdat daarvoor ook aanpassingen aan de monumentale sluis nodig zijn werden de cultuurhistorische waarden van het complex en de directe omgeving in samenwerking met RAAP onderzocht.
